ФТ Став бр. 57 (Став на Група ЦИВИТАКС) за предложената даночна реформа

Министерството за финансии објави неколку важни промени во даночниот систем, со намера поголем дел од нив да почнат да се применуваат почнувајќи од 1 јануари 2023 година. Групата ЦИВИТАКС, основана во 2018 година, како неформална група од 14 основачки и 29 придружни влијателни граѓански организации и физички лица, се произнесува со следниот генерален став.

Граѓанските организации обединети во групата ЦИВИТАКС во неколку прилики, а и преку Блупринтот од 2016 година, укажуваа дека не се исцрпени внатрешните јавни извори за поголема ефикасност и ефективност со управувањето на јавните ресурси на државата, односно во рационализацијата на расходната страна на буџетот на државата.

Впрочем, тоа е потврдено и со загубени 23 милиони евра буџетски средства од страна на извршната власт, како и дополнителни 108 милиони евра за дополнителни трошоци и непредвидени работи поради неефикасно и неефективно работење и од последните извештаи на Државниот завод за ревизија само во последниот месец:

  • Ревизијата на успешност на мерките за поддршка од кризата предизвикана од Ковид-19, меѓу другото, укажува дека поради недостиг од контрола врз државните институции како и неефикасност во реализирање на целите, во буџетските приходи се „загубени“ 23 милиони евра.
  • Ревизијата на успешност пак на задолжувањето на субјектите од јавниот сектор јасно покажува дека во управувањето со јавните инвестиции: „… отсуствува системска правна рамка, постапки и процедури, надлежни институции и дефинирани индикатори за систем за мониторинг и надзор на спроведувањето на јавните инвестиции…“, и неефикасноста и неефективноста се потврдува со немање целосна слика и системски пристап, значајни отстапувања, застој, како и недостиг од аналитички пристап. Од ваквите проекти, ревизијата утврдила дополнителни трошоци за провизии и камати од 58 милиони евра, како други 40 милиони евра за непредвидени и дополнителни работи.

 

НАЈАВЕНИТЕ „ДАНОЧНИ РЕФОРМИ“, СЕ ПОБЛИСКУ ДО ДЕФИНИЦИЈАТА НА АД-ХОК МЕРКИ НАЈВЕРОЈАТНО ПОТТИКНАТИ ОД НУЖНОСТ, НО НЕ И ОД ЖЕЛБА ЗА РЕФОРМИ

Граѓаните очекуваат најпрво да добијат подобрени и поквалитетни јавни услуги, транспарентен и отчетен систем, со јасни, издржани и предвидливи долгорочни политики пред да се соочат со даночни измени кои се базираат повторно на ад-хок и не-системски чекори. Истражувањата за даночна одговорност на Центарот за Економски Анализи – ЦЕА, членка на Групата ЦИВИТАКС, покажаа дека даночните обврзници во Северна Македонија не сакаат да ја гледаат својата врска со државата како жртва и принуда од страна на предаторот/држава, туку како процес на размена од заеднички интерес.

Граѓаните сакаат да се чувствуваат повеќе како корисници на услуги отколку како гласачи. Чувството за злоупотреба на средствата на обврзниците од страна на властите влијае негативно врз степенот на даночниот морал како одговор на перцепцијата за неодговорно трошење на даночните средства и се одразува во низок степен на доверба во институциите. Даночните обврзници во најголем дел немаат доверба во државните институции и сметаат дека доколку би плаќале повисоки даноци истите само може да бидат злоупотребени, а не и дека ќе бидат инвестирани во подобрен квалитет на јавните услуги.

И, конечно, најавените „даночни реформи“, се поблиску до дефиницијата на ад-хок мерки најверојатно поттикнати од фискална нужност, но не и од желба за реформи, бидејќи не се базираат на економски и финансиски анализи кои се транспарентни и стратешки врамени кои ќе обезбедат предвидливост за сите засегнати страни. Овие ткн. „даночни реформи“ се фокусираат и се базираат само на зголемување на даночна база заради фискални цели. Даночни реформи се повеќе од прибирање на приходи во централниот буџет. Даночни реформи треба да бидат најмалку заради фискален ефект, а повеќе за: ефикасен и еднаков третман на економски оператори, обезбедување на еднаков даночен товар на даночните обврзници и отстранување на пазарни девијации, јасно дефинирање на даночни цели, стабилност и предвиливост на даночниот систем, јасно кодифициран административен даночен систем во законската и подзаконската регулатива кој овозможува максимизирање за усогласување со даночната регулатива од страна на даночните обврзници, јасна поврзаност на даночниот систем со фискалните, економските и социјалните цели во државата, итн.

Оттука, Група ЦИВИТАКС укажува на недоследности, недоречености, нетранспарентност и недостаток на стратешки пристап за да навистина се влезе во даночни реформи.

 

НЕДОСТАСУВА КОНСУЛТАЦИЈА СО ЦЕЛОСНИ И ИСТОВРЕМЕНО-ДОСТАПНИ ИНФОРМАЦИИ ЗА СИТЕ

Даночните измени, од кои дел имплицираат важни промени во даночниот систем, не се објавени официјално, туку во јавноста проциркулира презентација која Министерството за финансии ја користело на досега-изведените средби со бизнис секторот. Граѓанскиот сектор, како важен чинител во процесите на реформи на јавните финансии и особено во делот на зголемување на транспарентноста и отчетноста на носителите на политиките, остро протестира што Министерството за финансии инклузивноста ја сведува на целно, дозирано и постепено лиферување информации, со потенцијално разногласие помеѓу она што е напишано во споделената презентација и впечатокот кој може да се стекне од интервјуата на министерот.

Земајќи го предвид ова, Групата ЦИВИТАКС се произнесува околу предложените даночни измени, групирани во неколку точки.

 

ОПШТЕСТВЕН КОНСЕНЗУС ЗА ПОГОЛЕМИ И ПОШИРОКООПФАТНИ ДАНОЦИ

  1. Според проценките на домашната експертска јавност и меѓународните финансиски институции, сивата економија во Северна Македонија изнесува од 25% до 40% од БДП. Истражувањата за сивата економија од Finance Think – Институт за економски истражувања и политики, членка на Групата ЦИВИТАКС, даваат проценка за поконзервативен но се’ уште висок удел на сивата економија од 23.2% во 2020 година. Дури и да се земе тој процент, сивата економија изнесува околу 2.5 милијарди евра, на која ако се земат предвид сегашните даночни оптоварувања, се доаѓа до износ од околу 650 милиони евра годишно кои треба да се слеат во државниот буџет, но не се слеваат затоа што државата не успева во борбата со сивата економија.

Притоа, Стратегијата за формализација на сивата економија 2018-2022 има стагнантен или никаков прогрес, дури и за повеќето од мерките не постои податок дека тие се отпочнати да се спроведуваат и, се’ вкупно, нема владин документ-извештај кој демонстрира кој е напредокот во борбата со сивата економија. Тоа не’ враќа во периодот од пред 5 години, кога јавната дебата укажуваше дека за да може државата да премине кои поголеми и пошироки даночни зафаќања, неопходно е да се покажат резултати од борбата со сивата економија. Оттука, Групата ЦИВИТАКС бара Владата да елаборира за напредокот во борбата со сивата економија, во смисла на остварени резултати, пред да може квалитетно да се дискутира за какви било даночни измени.

  1. Поврзано со борбата со сивата економија, даночните измени предлагаат консолидација на даночните ослободувања во законите за данок на личен доход, за ДДВ и за добивка, промена која Групата ЦИВИТАКС генерално ја поддржува.
  2. Групата ЦИВИТАКС остро се спротивставува на намерата да се воведат придонеси на договори за привремено и повремено вршење работа, од повеќе причини.
    1. Прво, Владата на Груевски во 2015 година воведе придонеси на вакви договори, кои беа иницијална каписла на протестите и периодот којшто следеше, по што Владата ја поништи промената по шестмесечна примена. Сегашната намера да се воведат придонеси на договорите за привремено и повремено вршење работа е решение кои припаѓа на друго време во кое и сегашната владејачка партија, а тогашна опозиција, истото го напаѓаше и критикуваше.
    2. Второ, во 2019 година, Групата ЦИВИТАКС работеше со Министерството за финансии и Управата за јавни приходи за создавање Водич за подобро информирање на физичките лица за данокот на додадена вредност (линк од УЈП), според кој надоместоците од договорите за привремено и повремено вршење работа се сметаат за промет од давање услуги и влегуваат во пресметката на прагот за ДДВ. Со сегашната намера за определување придонеси на овие договори, третманот на надоместокот се менува од промет од извршени услуги во приход од работа. Ваквото произволно и паушално менување на правниот (и даночниот) третман на надоместоците од договорите за привремено и повремено вршење работа е сериозно удирање по правните темели и флагрантно поткопување на владеењето на правото.
    3. Трето, без анализа на тоа кои се лицата кои вршат привремена и повремена работа, дејноста во која тоа го прават, нивниот профил и сл., секое решение е однапред осудено на малверзации и, во крајна линија, неможност за имплементација.

Оттука, Групата ЦИВИТАКС не прифаќа воведување придонеси на надомест од повремена и привремена работа и обидот го смета за флагрантно поткопување на владеењето на правото во Северна Македонија.

  1. Групата ЦИВИТАКС го поздравува отстранувањето на прагот за неплаќање социјални придонеси на доходот од вработување, што беше наше барање од ноември 2018 година.
  2. Групата ЦИВИТАКС ја поздравува дебатата за прогресивниот данок на личен доход. Ставот на Групата ЦИВИТАКС е дека во перспектива Северна Македонија треба да цели кон одредена прогресивност кај доходите на граѓаните и компаниите, меѓутоа оваа дебата треба да се отвори многу порано, најмалку на почетокот на годината, да трае, со вклученост на засегнатите страни и граѓанското општество, до постигнување целосно прифатливо решение. Притоа, инсистирање на решение за прогресивен данок на доход во услови на повеќекратна криза, во овој период во која земји како Шпанија и Полска воведуваат дополнителен данок на екстра-профитабилни дејности кои таквите профити ги оствариле во време на криза, е најблаго речено поразително за носителите на политиките.

 

Покрај ова, нашиот став изнесен во ноември 2018 година, пренесен подолу, останува непроменет, што само потврдува дека во периодот измеѓу, не настанале промени кои ќе овозможат пошироко прифаќање на било какви даночни измени.

 

ОПШТЕСТВЕН КОНСЕНЗУС ЗА ТРОШЕЊЕТО НА НАРОДНИТЕ ПАРИ

  1. Владата мора да поработи на ефикасноста на расходната страна на буџетот, на зголемена одговорност и отчетност, на зголемување на казнивоста на злоупотреба од висока корупција и целосно одробување на државата, како што е елаборирано од почетокот на овој став. Групата ЦИВИТАКС очекуваше демонстрирање резултати во оваа насока.
  2. Владата мора да работи на намалување на нејзината улога на пазарите за да остави средствата да бидат ефикасно алоцирани од економските оператори. Разните субвенции може да бидат од краткорочен карактер и не смеат да бидат трајна определба бидејќи на тој начин се нарушува ефикасноста на пазарната економија, се преферираат неефикасни пазарни оператори, се дискриминираат оператори кои можат да се соочат со пазарните сили, поради што, на крајот и ефикасните и неефикасните оператори завршуваат неуспешно. Групата ЦИВИТАКС ја повикува Владата недвосмислено да го искаже својот став во однос на субвенционирањата, и особено оние кои зафаќаат големи буџетски средства, пред да премине кон дополнителни даночни зафаќања.
  3. Владата мора да го намали бројот на регулаторните тела и разни буџетски корисници од прва линија кои не ја извршуваат функцијата за која постојат и ќе мора да го консолидира обемот на јавниот сектор. Владата мора да го намали државниот апарат и мора да ја зголеми ефикасноста на јавната администрација до степен кога мора да има и отпуштања на оние кои не можат да ги совладаат потребните вештини и знаења за да одговорат на потребите на граѓаните.

 

Основачки членки на Група ЦИВИТАКС кои во краток рок дадоа согласност:

  1. Центар за економски анализи
  2. Finance Think – Институт за економски истражувања и политики
  3. Центар за даночна политика
  4. Институт за општествени и хуманистички науки
  5. Фондација Отворено општество – Македонија
  6. Транспаренси Интернешнл – Македонија
  7. Хелсиншки комитет за човекови права на Република Македонија
  8. Евротинк – Институт за европски стратегии
  9. Центар за управување со промени

ФТ Став бр. 56 за предложените измени во Законот за пензиско и инвалидско осигурување и за зголемувањето на пензиите

Владата на Република Северна Македонија објави дека е постигната согласност со засегнатите страни околу формулата за усогласувањето на висината на пензиите, од сегашното решение за нивно усогласување со порастот на трошоците на живот, на ново решение за усогласување според просекот на порастот на трошоците на живот и порастот на просечната плата. Дополнително, владата определува тримесечен додаток во вкупен износ од 3,000 денари по пензионер, за покривање на зголемените трошоци за електрична енергија.

Finance Think оценува дека ваквото прилагодување е коректно, наспроти претходните изјави за историски-најголеми зголемувања, од две причини: 1) не ја нарушува патеката на стабилизација на ФПИОСМ којашто отпочна по 2019 година, и 2) обезбедува пристојно зачувување на животниот стандард на пензионерите.

Сепак, Finance Think укажува на следното:

  1. Формулата за усогласување 50:50 којашто се предлага сега е истата формула која постоеше во референтниот закон заклучно со 2018 година, поради што таа не претставува новина во системот на пензиското финансирање;
  2. Со измени на референтниот закон во декември 2019 година, се воведе одредба според која при пораст на минималната плата поголем од 15% и на просечна плата поголем од 5%, може да се изврши дополнително усогласување на пензиите во процент не повисок од порастот на просечната плата. Со оглед дека порастот на просечната плата во претходните години надминуваше 5%, овој став овозможуваше адекватно усогласување на пензиите и со порастот на просечната плата. Според тоа, предложената промена е само реформулација на решението за пензиското финансирање кое е и моментално во сила.
  3. Тримесечниот износ од 3,000 денари вкупно, е линеарен за сите пензионери, без разлика на висината на пензија. Иако наменското зголемување е оправдано – заради ублажување на негативните последици од енергетската криза и порастот на цените, сепак тоа е форма на ад-хок зголемување, и евентуални идни вакви наменски зголемувања треба да се рационализираат само кон примателите на пониски пензии.

***

Фондот за ПИОСМ е зависен од централниот буџет. Својот максимум, зависноста го достигна во 2017 година, кога 43% од вкупните расходи за пензии беа покривани од централен буџет. Од 2018 година, дефицитот започна да се намалува како резултат на почитување на правилото за раст на пензиите согласно законски утврдените критериуми, а од следната 2019 и како резултат на реформата со која се променија стапките на социјалните придонеси и заменските стапки.

Усогласувањето на пензиите е значајно за да се зачува животниот стандард на пензионерите, и тоа мора да биде одредено од витални економски парамтри како движењето на цените, платите и БДП. Но, секое ад-хок зголемување на пензиите надвор од економски параметри претставува опасност за дефицитот во пензискиот систем да се зголемува со неодржлива стапка. Доколку продолжеше политиката на големи ад-хок зголемувања на пензиите, дефицитот и понатаму ќе растеше (Графикон 1).

ФТ Став бр. 55 за економските последици од развојот на настаните во Украина за Северна Македонија

По нападот врз Украина од страна на Русија кој отпочна утрото на 24 февруари 2022, Finance Think дава првичен став за економските последици за Северна Македонија.

Во поглед на директните економски последици, Северна Македонија е изложена на ограничени и главно незнајачни економски ризици поради ниската трговска поврзаност со Русија и Украина, како и опаѓачките тенденции на странските директни инвестиции од Русија во последните неколку години. Учеството на увозот и извозот со Украина и Русија во вкупниот увоз и извоз на Северна Македонија е во континуиран пад од 7.1% во 2000 година до 2.2% во 2013, за потоа да падне под 2%, а во 2019 година изнесува 1.8%. Структурно, најголем дел од увозот од Украина вклучува увоз на метали (преку 80%), додека извозот кон Украина се состои главно од хемиски материјали и електронска опрема (преку 60%). Дополнително, странските директни инвестиции од Русија бележат опаѓачки тренд и акумулираните СДИ како удел во БДП изнесуваат 30.3% во 2020 година (пад од 9.4% во таа година). Според ова, санкциите кон Русија, кон кои потенцијално ќе се придружи и Северна Македонија, ќе имаат лимитиран ефект врз македонската економија.

Поважен економски ефект за Северна Македонија од рускиот напад врз Украина е индиректниот.

Непосредно по нападот на 24 февруари 2022, светските финансиски пазари реагираа бурно, главно рефлектирајќи го шокот од брзината и ненадејноста на преземените дејства. Ова е првенствено важно за три главни групи добра сврзани со економиите на Русија и Украина: енергенсите, металите и храната.

Зголемувањето на цената на гасот, од кој европската економија е се` уште зависна во голема мера, ќе се одрази првенствено врз цените на сите други енергенси, вклучително и електричната енергија, која веќе беше под ценовен притисок поради недоволното производство од обновливи извори во текот на 2021 година.

Со оглед дека Русија е извозник на метали (никел, алуминиум, паладиум и др.), нарушувањето на снабдувањето се одразува врз нивните цени, што се надоврзува на проблемот со отежнатите синџири на снабдување како последница на ребалансирањето по пандемијата. Слично, Русија и Украина се извозници на житарици и сврзани добра, чии цени веќе беа под нагорен притисок. Врз цените на храната, преносните ефекти веќе во одредена мера постоеја и поради порастот на цените на енергенсите.

Оттука, краткорочниот економски ефект којшто индиректно е важен за Северна Македонија се притисоците врз цените кај споменатите производни групи, кои ќе постојат и со веројатност да се интензивираат.

Пошироките индиректни економски ефекти од новонастанатата ситуација зависат од интензитетот, обемот и траењето на нападот врз и воените дејства во Украина, како и од обемот и интензитетот на наметнатите санкции врз Русија од останатите меѓународни чинители. Сето тоа врши надолен и значаен притисок врз изгледите за растот на Европскиот континент, но и глобално. Северна Македонија е високо-зависна од европската економија, поради што падот на надворешната побарувачка неповолно ќе се одрази врз забавување на растот на БДП, а во услови на нагорни притисоци врз цените. Воено-тензичната ситуација ќе предизвика воздржаност на кредитните пазари и воздржаност од инвестициски потфати, што дополнително негативно ќе се одрази врз растот на европските економии.

Во овој првичен став, Finance Think проценува дека е неопходно будно следење на развојот на настаните и постојана пре-оценка на потенцијалните ефекти врз нашата економија, но во моментов на економски план не се потребни конкретни мерки или потези од домашните власти. Во случај на поинтензивно прелевање на негативните економски последици врз нашата економија, економските власти ќе треба да реагираат со мерки, слично како при првичната реакција на ударот од пандемијата во март-април 2020, но нивниот обем и таргетирање ќе зависи од тековните случувања кои може да се менуваат од минута во минута, како и од постојниот фискален простор кој денес е значајно потесен во однос на 2020.

ФТ Став бр. 54 за Предлог-Буџетот за 2022 година

Министерството за финансии го објави предлог-Буџетот за 2022 година карактеризирајќи го како развоен. За првпат, предлог-Буџетот за 2022 година е ставен во среднорочна перспектива, поконкретно во контекст на три клучни планови: План за фискална одржливост и поддршка на економскиот раст, План за јавни инвестиции и План за забрзан економски раст. Оттука, ваквиот тип планирање е значаен исчекор кон постигнување на поставените цели за повисок раст на среден рок и фискална консолидација. Сепак, предлог-Буџетот не ја демонстрира кохерентноста на овие три плана, во смисла на нивното финансирање во 2022 година и на среден рок, и со квантитативно мерење на нивниот придонес кон постигнување на целите. Поконкретно, отсуството на ваква кохерентност, го остава впечатокот дека тие се само планови во буквална смисла на зборот, со висок ризик од значајни отстапувања и задоцнувања при нивната реализација.

Буџетот за 2022 година е дизајниран пред два клучни настани кои се случија во текот на минатата недела: прогласувањето и продлабочувањето на енергетската криза во земјава и нагорната корекција на Народната банка во поглед на инфлаторните движења во тековната и идната година. Вкупните неизвесности од продолжениот ефект од пандемијата, енергетската криза која ќе влијае врз потенцијалот за инвестиции од фирмите и за потрошувачка кај граѓаните, заедно со притисоците врз цените, ја прават проекцијата за реален раст на БДП од 4.6% во 2022 година, вградена во креирањето на Буџетот, оптимистичка. Неостварувањето на проектираната реална стапка на раст ќе го поткопа планираниот обем на даночни приходи, што како ризик е идентификуван во буџетскиот документ. Сепак, и во вакви околности, напорите за фискална консолидација и сведување на буџетскиот дефицит во разумни рамки се коректни.

Во продолжение следува критичка анализа на трендовите и структурата на расходите во Предлог буџетот за 2022 година.

По турбулентните 2020 и 2021 година, структурата на буџетот се нормализира на претпандемиското ниво (Графикон 1) со значајно надувување на капиталните расходи (реален раст од 20.8%). Најгломазната категорија во буџетот, социјални трансфери, бележи реален пад поради ценовниот ефект, иако расте во номинален износ. Сепак, расходната страна не ги рефлектира, или тоа не го прави на убедлив и видлив начин, заложбите во буџетскиот документ за намалување на непродуктивните трошења, посебно во две ставки кои се пропулзивни на непродуктивно трошење: „стоки и услуги“ и „субвенции и трансфери“. Во реални износи, овие ставки се слични на нивото од пред пандемијата, а нивната структура останува „црна кутија“ и покрај повеќегодишните укажувања на експертската јавност за поголема транспарентност во овој сегмент.

Графикон 1: Структура на буџетите за периодот 2016-2022 по категории (во константни цени од 2016 година)

Извор: Министерство за финансии и НБРСМ

Во структурата на капиталните расходи (реален раст, Графикон 2), сите ставки бележат раст, освен расходите за купување мебел и вложувања и нефинансиски средства. За разлика од претходните години, купувањето опрема и машини и капиталните субвенции за претрпијатија и невладини организации имаат значаен реален раст што претставува прва индикација за развојниот карактер на буџетот. Но, да потсетиме дека во нашата Студија за политиките 34: Мерење на економските ефекти од државната помош доделена на приватни претпријатија во Северна Македонија: Случајот на владиниот План за економски раст, државната помош за приватните претпријатија доделена преку Законот за финансиска поддршка на инвестициите беше оценета неефективна, што укажува дека ефектот од капиталните инвестиции врз економијата не зависи само од тоа на кој начин ќе се испланираат, туку и на кој начин ќе се потрошат.

Во структурата на капиталните расходи доминантно учество имаат вложувањата во градежни објеки, но при секој ребаланс во минатото таа ставка беше „прва на удар“ и значајно се кратеше. Ставките со помали износи, купувањето возила и стратешки стоки и други резерви, бележат двократно и трократно зголемување.

Оттука, вака дефинираната структура на капитални инвестиции укажува на развојност на буџетот, но со оглед на неизвесноста од пандемиската и енергетската криза, очекуваме значајно надолно корегирање на „развојните“ ставки со првиот ребаланс.

Графикон 2: Структура на планираните капитални расходи за периодот 2016-2022 по ставки (во константни цени од 2016 година)

Извор: Министерство за финансии и НБРСМ

Притоа, капацитетот за реализација на капиталните инвестиции останува ограничен. Капиталните инвестиции во БДП достигнаа максимум и опаѓаат во последните години, што го потврдува ограничениот капацитет на апсорпција на капиталните инвестиции (Графикон 3, горен панел). Дополнително, уделот на капиталните инвестиции во БДП се движи од 2.5% до 3.7% кога реализацијата достигнува максимум од скоро 85% (долен панел). Оттука, дури и при оптимистичко планирање, процентот на реализација на капиталните инвестиции ќе биде помал како што уделот на капитални инвестиции во БДП го достигнува својот максимум.

Оттука, потребна е идентификација на ограничувањата на капацитетот за трошење на планираните капитални расходи, за да се зголеми реализацијата и ефектот врз економскиот раст. И покрај бројните укажувања на експертската јавност, Владата не понуди анализа на пречките кои оневозможуваат целосна реализација на капиталните расходи, ниту евентуален акциски план за надминување на овие ограничувања.

Графикон 3: Односот на капиталните инвестиции и БДП, процентот на реализација на капиталните инвестиции и отстапувањето на тековниот однос на капиталните инвестиции и БДП од тригодишниот историски просек

Извор: Министерство за финансии

Гледано според институционални „тесни грла“ (Графикон 4), институциите со најголем „капитален товар“ имаат реализација под просечната реализација на сите институции (44%), со исклучок на Министерството за земјоделство, Агенцијата за финансиска поддршка на земјоделството и Министерството за економија. Тоа укажува на ограничени внатрешни ресурси при реализација на капиталните инвестиции.

Дополнително, беше воспоставен механизам за реалокација на средства од институциите со подреализација кон институциите со ефективна реализација на капиталните расходи. Спротивно на овие напори, голем дел од подреализаторите добиваат значајно повисоки „капитални задачи“ со новиот буџет. На пример, Министерството за животна средина и просторно планирање има реализација од 12% и зголемување на капиталните инвестиции во новиот буџет од 79%. Исто така, Министерството за надворешни работи има реализација од 16%, а зголемување на капиталните инвестиции од 300%. Дополнително, институциите со низок „капитален товар“ имаат ниска реализација, што може да укажува на препознаена неефикасност во нивното работење. Оттука, Министерството за финансии е неопходно да понуди подлабинска анализа за ефикасноста на механизмот за поттикнување на извршувањето на капиталните расходи, наместо само да го декларира неговото постоење. Исто така, потребна е подетална анализа и идентификација на проблемите со кои се соочуваат одделните институции при реализацијата на капиталните инвестиции.

Графикон 4: Планирање и реализација на капиталните расходи по институција за 2021/2022

Забелешка: Процентот на реализација за 2021 е пресметан врз основа на вкупните капитални расходи по институција во ребалансот на буџетот 2021.

Извор: Министерство за финансии

ФТ Став бр. 53 за намерата да се воведе еколошка такса на горивата

Владата на Република Северна Македонија објави намера за воведување еколошка такса од 3.5 денари за литар гориво (4.13 денари со вклучен ДДВ), со цел да се потпомогне зелената транзиција, односно да се дестимулира користењето фосилни горива и да се охрабри користењето обновлива енергија, како и алтернативни начини на транспорт.

Иако ваквата намера може да значи позитивен сигнал во процесот на зелената транзиција, сепак е неопходно да се согледаат нејзините потенцијални ефекти. Имено, имајќи предвид дека целната транзиција не може да се случи преку ноќ, од економска гледна точка е важен ефектот од зголемувањето на цените на горивата врз општото ценовно ниво на краток рок. Притоа, релевантни се следниве околности:

  1. Воведувањето на еколошката такса претставува еднократно зголемување на цените со постојан ефект;
  2. Воведувањето на еколошката такса може да има преносен ефект врз цените на другите добра и услуги (за чие произвoдство горивата се инпут);
  3. Побарувачката за горива е, главно, нееластична на промена на цените, поради што воведувањето на еколошката такса ќе има ограничен ефект врз однесувањето на корисниците;
  4. Воведувањето на еколошката такса се случува во време кога нерамнотежите кај повеќе добра и услуги на глобалниот пазар (предизвикани од пандемијата) вршат одреден (привремен) притисок врз цените на глобално ниво.

Со цел оценка на ефектот од воведувањето на еколошката такса врз општото ценовно ниво (според кое се мери инфлацијата), Finance Think изврши моделска оценка (види повеќе за методолошката рамка на крајот од овој ФТ Став). Слика 1 ја претставува врската помеѓу промените во општото ценовно ниво (според индексот на трошоците на живот) и промените во подиндексот за течни горива и мазива (7.2.2. во рамки на група 7. Транспорт). Сликата документира потенцијална позитивна врска, пришто линијата за вклопување има благ наклон.

Слика 1 – Можна врска помеѓу цените на горивата и општото ценовно ниво

Извор: ДЗС (период М1-2010 – М5-2021).

Табела 1  ги дава оценките на одговорот на општото ценовно ниво на зголемување на цената на горивата, на краток и на долг рок. На краток рок, зголемување на цената на горивата од еден процент, во просек, резултира со зголемување на општото ценовно ниво помеѓу 0.02 и 0.05 проценти. Оттука, воведувањето на еколошката такса во висина од просечни 6.2 проценти од цената на литар гориво ќе придонесе со дополнителни 0.15 до 0.3 проценти пораст на општото ценовно ниво на краток рок.

Долгорочниот ефект од зголемување на цената на горивата врз вкупните цени е посилен, и може да е позначаен бидејќи еколошката такса е перманентна промена. Еден процент зголемување на цената на горивата, во просек, резултира со зголемување на општото ценовно ниво помеѓу 0.14 и 0.16 проценти на долг рок. Оттука, долгорочно гледано, воведувањето на еколошката такса ќе придонесе со дополнителни 0.8 до 0.9 проценти пораст на општото ценовно ниво.

Табела 1 – Оценка на процентното зголемување на општото ценовно ниво при еднопроцентен пораст на цените на горивата

  Модел на авторегресивни дистрибуирани временски задоцнувања Модел на векторска корекција на грешка
Краткорочен ефект (%) 0.047 *** 0.023 **
Долгорочен ефект (%) 0.141 *** 0.157 ***
Брзина на враќање во рамнотежа -9.6% ***

(10.4 месеци)

 -6.0% **

(16.8 месеци)
Извор: Пресметки на Finance Think.

Забелешка: Пресметките се засноваат на периодот М1-2010 – М5-2021. *** означува статистичка значајност на 1%, ** означува статистичка значајност на 5%. Значајноста на долгорочниот ефект е сензитивна на бројот на временски задоцнувања.

 

Овие резултати ги илустрираме, заедно со 90-процентен интервал на доверба, на Слика 2. На неа се гледа дека ценовно зголемување кај горивата вообичаено го зголемува општото ценовно ниво (инфлацијата) на сосем краток рок, односно во првиот месец по зголемувањето на цените на горивата. Оттука, ценовниот ефект од еколошката такса би настанал веднаш.

Слика 2 – Функција на одговор на општото ценовно ниво од еднопроцентно зголемување на цената на горивата

Извор: Пресметки на Finance Think.

Забелешка: Пресметките се засноваат на периодот М1-2010 – М5-2021.

Потоа, зголемување се забележува и помеѓу седмиот и 15-тиот месец од воведувањето на еколошката такса (ефект кој е статистички значаен), а потоа исчезнува. Тоа потенцијално укажува дека освен еднократниот ефект, може да се очекува одреден понатамошен преносен ефект од воведувањето на еколошката такса во висина од долгорочниот коефициент од 0.14 проценти. Сепак, овој преносен ефект е оценет со максимална маргина на грешка од 10 проценти, па треба да се земе со големо внимание и за понатамошно испитување.

 

Според овие наоди, произлегуваат следните заклучоци и препораки:

  1. Воведувањето на еколошката такса врз цената на горивата ќе има еднократен краткорочен ефект врз општото ценовно ниво (инфлацијата) кој би се движел од 0.15 до 0.3 проценти. Долгорочниот ефект од еколошката такса врз инфлацијата е потенцијално посилен (0.8 до 0.9 проценти), но емпириските докази за неговата статистичка значајност се поограничени.
  2. Двата ефекта – краткорочниот и долгорочниот – не треба да се потценуваат. Оттука, препорачуваме еколошката такса да се воведе скалесто, и тоа: 1.5 денари во јули 2021, 1 денар во јануари 2022 и 1 денар во јули 2022. Со тоа, ценовниот ефект, без оглед колку е мал, ќе биде дополнително разводнет.
  3. Силно препорачуваме да се креира Фонд за зелена транзиција кој ќе осигури дека средствата собрани преку еколошката такса навистина ќе се употребат за поддршка на зелената транзиција во земјата. Во тој контекст, препорачуваме Владата да преземе акција со која ќе го демантира впечатокот дека еколошката такса се воведува за да ги компензира фискалните приходи кои ќе се изгубат поради намалувањето на ДДВ-то на електричната енергија.
  4. Препорачуваме Владата да го отвори прашањето за финансирање на зелената транзиција за поширока дебата и консултации, вклучително и за алтернативните модели за финансирање, на пример, издавање зелена обврзница.

 

Методолошка забелешка

Коефициентите се пресметани од биваријатна врска помеѓу промените во општото ценовно ниво и промените во цените на течните горива и мазива. Искористен е авторегресивен модел на распоредени задоцнувања, со оценка на долгорочна врска и со автоматски избор на оптималниот број на вклучени временски задоцнувања. За потврдување на резултатите, искористен е и модел на векторска корекција на грешка во кој, исто така, воспоставен е долгорочен вектор помеѓу двете променливи, а бројот на временски задоцнувања и избран со минимизирање на информацискиот критериум на Акаике. Оттука, методот овозможува изолирање на просечната еластичност на општото ценовно ниво на промена во цената на течните горива и мазива, врз основа на претпоставката дека историската врска помеѓу нив ќе остане стабилна и во иднина. Оттука, оценката во никој случај не треба да се толкува како стварниот ефект кој во одредени околности, како и земајќи предвид други влијанија врз општото ценовно ниво, може да отстапува од просекот.

Методологијата е симплифицирана од Choi, S., Furceri, D., Loungani, P., Mishra, S. and Poplawski-Ribeiro, M. Oil (2017) Prices and Inflation Dynamics: Evidence from Advanced and Developing Economies. IMF Working Paper, WP/17/196.

ФТ Став бр. 52 за ерозијата на довербата во институциите и економските последици

Пандемијата создава сериозни економски последици во секој сегмент од општественото живеење и ефикасното дејствување на институциите помага во ублажување на негативните последици. Во изминатиот период, Finance Think интензивно ги истражуваше негативните ефекти предизвикани од пандемијата и ефективноста на мерките за нивно ублажување. Пандемијата значајно го погоди приватниот сектор (видете Студија бр. 33), посебно земјоделскиот сектор (Бриф бр. 46), ја зголеми невработеноста и пасивизацијата на населението (ФТ Став 49) и ја продлабочи сиромаштијата (вклучувајќи и детската сиромаштија, видете Студија бр. 30).

Понатаму, Finance Think оцени дека потенцијалните (Бриф бр. 43) и преземените мерки (Бриф бр. 41) од страна на државата имаат важно значење за ублажување на идентификуваните проблеми во текот на кризата предизвикана од Ковид-19. Сепак, ублажувањето на економските последици од кризата и поттикнувањето позитивен сентимент во економијата не бара само дизајнирање и објавување на соодветна државна помош, туку и ефикасна реализација (Бриф бр. 44). Со оглед на сериозните последици од кризата врз сиромашните и приватниот сектор и значајноста на државната помош, не е разбирливо однесување на политичките чинители и пратениците во собранискиот дом во блокирањето на носењето закони потребни за реализација на мерките за ублажување на последиците и поттикнување на економијата.

Проблемите на испорачувањето државна помош за погодените од пандемијата е директен резултат на ерозија на довербата во институциите, особено во текот на пандемијата. Одговорни за градењето доверба се екстерните (вон институциите) и интерните (во институциите) политички чинители. Finance Think апелира на конструктивност и ефикасно решавање на предизвиците поврзани со овие проблеми бидејќи поткопувањето на довербата на институциите и блокирањето на процесите ќе предизвика пролонгирана економска стагнација и зголемување на сиромаштијата.

ФТ Став бр. 51 за економските последици од блокадата на Собранието

Во почетокот на март 2021, Finance Think ја корегираше проекцијата за раст на економијата во 2021 на 4.1%, со нагласени ризици за нејзино понатамошно влошување. Веќе во текот на март 2021 забележуваме материјализација на овие ризици, односно 1) избувнувањето на третиот бран од коронавирусот Ковид-19; и 2) продолжената неизвесност околу пристигнувањето на вакцините и отпочнувањето на процесот на масовна имунизација.

На овие два ризици, во моментот интензивно се наметнува политички ризик кој произлегува од блокадата на работата на Собранието на Република Северна Македонија, со исклучителна важност и последици врз економијата и животот на граѓаните. Имено, измина повеќе од еден месец од објавувањето на петтиот пакет мерки, којшто според својот дизајн, во ФТ Став бр. 50 од 17 февруари 2021, го оценивме како главно позитивен и порамнет со реалните можности и очекувања. За потсетување, со исклучок на првиот пакет, останатите три пакети економски мерки од 2020 година пазарот ги оценуваше со воздржаност, поради бавната реализација и иницијалното преценување на нивната вредност (види Бриф за политиките 44 и Инфографикон за износот на потрошените средства). Во моментов, дополнително на ваквата евентуална воздржаност, петтиот пакет се соочува со парламентарна блокада и целосна неизвесност околу неговото имплементирање.

Клучната мерка во овој пакет останува финансиската помош на фирмите во износ од најмалку МКД 14.500 по работно место. Според нашите проценки, во првиот бран (април-јуни 2020), оваа мерка спаси околу 60.000 работни места од вкупно 75.000 кои беа на раб да бидат изгубени (види Бриф за политиките 41). Дополнително, пакетот содржи мерки кои треба да обезбедат побрза транзиција од санирање на социјалните последици од кризата кон поддршка на развојот во процесот на закрепнување и поддршка на основите на растот.

Во таа смисла, задоцнетата реализација или нереализацијата на економските мерки за справување со последиците од коронакризата носи висок ризик од дополнително забавување на економската активност, што ќе се рефлектира врз остварување раст значајно понизок од проектираниот. Потоа, ваквата блокада носи и ризик спасувањето на работните места постигнато во 2020 година сега да биде изгубено, особено во секторите коишто се и понатаму критични: трговијата, транспортот, угостителството, забавата и рекреацијата, и личните услуги.

Finance Think апелира до политичките чинители, првенствено за поголема конструктивност и одговорност на опозицијата, но и за државничка одговорност и респонзивност на власта, со цел итно и неодложно да се изнајде компромисно решение со кое паралементарната блокада ќе биде отстранета. Апелираме политичките чинители да заземат заемно-одговорен однос, со цел да не страда вкупната економија и живеачката на граѓаните, и блокадата да ја разрешат низ транспарентен дијалог во рамки на институциите.

ФТ Став бр. 50 за петтиот пакет економски мерки на Владата поврзани со Ковид-19

Уште во декември 2020, Finance Think ја нагласи потребата од дизајнирање мерки кои ќе претставуваат транзиција од фаза на амортизирање на загубите во фаза на поддршка на економското закрепнување (види Студија за политиките бр. 33 од 29 декември 2020). Пролонгирањето на КОВИД-19 кризата ја отежнува транзицијата кон економско закрепнување.

Петтиот пакет мерки поврзани со кризата со КОВИД-19 е комбинација од мерки кои ги амортизираат загубите (мерки со социјален карактер) и стимулираат економско закрепнување (мерки со развоен карактер). Додека самото објавување на петтиот пакет мерки може да создаде позитивен сентимент во економијата, соодветната реализација е клучна за ефективноста на мерките (види Бриф бр. 44), поради што апелиравме во почетокот на јануари 2021 дека брзоплетото донесување следен пакет мерки без да се има предвид капацитетот за реализација на претходните и новите мерки, носи ризик од нецелосни резултати.

Во таа смисла, подолгиот период на осмислување пакетот да одговара со тековната фаза на економијата, консултациите и сведувањето на обемот (во смисла на финансиската рамка) на пакетот на реалните околности, споредено со претходните четири пакети, се чекори за поздравување.

Finance Think ги дава следните ставови по однос на одделните групи мерки во рамки на петтиот пакет:

  • Субвенционирање плати „14.500 МКД по работник“ и бескаматни кредити насочени кон најпогодените. Поради пролонгирање на КОВИД-19 кризата, ликвидноста на компаниите е се’уште загрозена, ставајќи во опасност голем број работни места. Finance Think укажа дека е рано да се укине мерката за субвенционирање на плати поради нејзината значајност во спасувањето на работните места (види Бриф бр. 41) и ја поздравува одлуката на Владата да ја продолжи мерката за месеците февруари и март 2021. Според нашите пресметки од 14 јануари 2021, опфатот на мерката ќе биде околу 68.000 работници, со месечен трошок од 16.7 милиони евра, односно 33.3 милиони евра за двата месеца, што е во линија со проекциите на Владата. Притоа, под претпоставка дека процесот на вакцинирање значајно ќе напредува до јуни 2021, Finance Think укажува дека помошта преку мерката „14.500 МКД по работник“ за овие два месеци треба да се смета за последна.

Исто така, Finance Think смета дека исклучивоста помеѓу мерките „субвенции за плати од 14.500 МКД по работник“ и „бескаматни кредити за најпогодените сектори“ е соодветна. Но, укажува дека двете мерки не се неопходно целосно заменливи. Бескаматните кредити се однесуваат повеќе на фазата на закрепнување, фаза во која се’уште не се наоѓаат значаен дел од компаниите во туризмот и угостителството и дел од компаниите во некои гранки од преработувачката индустрија (кои тргуваат со земји кои се се’уште во значаен локдаун). Бескаматните кредити би предизвикале поттик во унапредувањето на технолошкото ниво, посебно кај извозниците во преработувачката индустрија (види Бриф бр. 47). Дополнително, бескаматни кредити како замена за поддршка на платите може да се понудат само со исклучително строга контрола на трошењето на тие средства за задржување на работниците, за што државата ќе треба да потроши многу ресурси (интензивен ангажман на Управата за јавни приходи и Државниот инспекторат за труд), но без гаранција за крајниот ефект.

  • Укинување и намалување на царински стапки и ревидирање на Царинскиот тарифник. Finance Think ја поздравува оваа мерка која е во линија со нашите препораки од Студијата за политиките бр. 33. Укинувањето и намалувањето на царинските стапки и усогласувањето на царинските стапки согласно ЕУ би предизвикало зголемување на инвестициите, производството и конкурентноста на извозниците во Северна Македонија. Дополнително, тие би ја направиле земјата поатрактивна дестинација за привлекување нови производни линии од матичните компании на извозниците присутни во Северна Македонија. Оваа мерка во иднина би можела да биде надополнета со укинување или намалување на увозни давачки за набавки на машини и опрема, што дополнително би ги зголемило инвестициите и конкурентноста на компаниите (види Бриф бр. 47).
  • Фонд за поддршка на извозни компании, грантови за технолошки развој преку ФИТР, кредитни гаранции за мали и средни компании и мерки за дигитализација. Овие мерки се исклучително значајни, со оглед дека содржат развојна компонента. Иако извозниците значајно ги амортизираа загубите во доходот, посебно поради шоковите во надворешната трговија, сепак се соочија со одредени ограничувања (види Бриф бр. 45). Фондот за поддршка на извозните компании треба да ги има предвид тие ограничувања при канализирањето на поддршката. На пример, кредитните гаранции ќе овозможат надминување на ограничувањата во пристапот до финансии. Грантовите за технолошки развој би биле комплементарни на бескаматните долгорочни кредити при стимулирањето на технолошкиот напредок на компаниите. Мерките за дигитализација треба да го искористат притисокот од пандемијата врз компаниите да имплементираат долгорочни решенија за овозможување „работа од дома“, online продажба и др.
  • Простување долгови. Finance Think укажува на потребата од голема внимателност при дизајнирањето на ваков тип мерки. Додека простувањето долгови може да биде есенцијално во амортизирањето на загубите и за товарот врз ликвидноста во текот на пандемијата, овие мерки се подложни на морален хазард. Ваквите мерки може да го променат однесувањето на примателите на помошта во поглед на нивната зависност од неа и нивно идно поризично однесување очекувајќи дека повторно ќе добијат ваква помош.
  • Поддршка на тутунари и извозници на грозје. Finance Think смета дека парцијалната поддршка на земјоделците создава погрешни очекувања за постојана компензација на незадоволството од пазарните услови кај одделни групи производи, за коишто пак и не постои гаранција дека се тесно и директно поврзани со Ковид-19 кризата. Наместо тоа, кон фактот дека земјоделскиот сектор беше еден од најпогодените од кризата треба да се пријде со прилагодување на тековните мерки, за тие да ги опфатат и земјоделците, особено мерката „14.500 МКД по работник“, како и кредитните гаранции, фондот за извозници и евентуално воспоставување еднократни грантови за мали земјоделски стопанства. Овие препораки може да се видат во нашиот Бриф бр. 46.

ФТ Став бр. 49 за невработеноста во време на Ковид-19

Според Државниот завод за статистика, во периодот од април до септември 2020 година, што е периодот на пандемијата од коронавирусот Ковид-19, бројот на вработени лица се намалил за 25.500 лица, од кои 17.700 лица во вториот квартал, а остатокот од близу 8.000 лица во третиот квартал. Во истиот период, бројот на невработени останал скоро ист (односно забележано е дури и мало намалување од илјада лица).

Според Агенцијата за вработување, во истиот период, бројот на регистрирани невработени се зголемил за 43.600 лица.

Поради тоа што двата извора на информации за (не)вработеноста упатуваат на релативно различни движења, во јавноста оправдано се наметнува дебатата за тоа што навистина се случува со пазарот на трудот во Северна Македонија во време на пандемијата.

Најпрво, потребно е да се забележи дека двата извора на информации се различни. Официјалната вработеност и невработеност се објавува од Државниот завод за статистика, врз основа на методологија од Меѓународната организација на трудот. Според неа за невработени се сметаат лицата кои во неделата која претходела на анкетирањето не извршувале било каква работна активност, редовна или повремена, во времетраење од најмалку еден час, а притоа продолжиле активно да бараат работа и биле подготвени да ја прифатат доколку им биде понудена.

Бројките кои ги објавува Агенцијата за вработување се т.н. регистрирана вработеност и невработеност. Според нив, активно невработено лице се смета пријавено лице во АВРСМ кое нема работа и активно бара, според активности дефинирани во индивидуалниот план за вработување кој се води при АВРСМ и со обврска за месечно пријавување во Агенцијата. Останатите лица кои активно не бараат работа се водат во категоријата „други баратели на работа“. Но, карактеристично е што доколку активниот барател на работа не ја извршува својата обврска за месечно пријавување, кој одбил да заснова работен однос понуден од Агенцијата или одбил преквалификација се брише од евиденцијата на невработени лица.

Според последните податоци на АВРСМ, за периодот март-октомври 2020, состојбата со регистрираната невработеност е претставена на следната слика:

Имено, обемот на нови регистрирани невработени во текот на кризата потекнува од околу 16 илјади лица кои изгубиле работа, ново-пријавени невработени од околу 11 илјади, и нов прилив во регистрираната невработеност од околу 20 илјади.

Првото клучно прашање е дали бројот на регистрирани лица кои изгубиле работа (прилив во невработени од работен однос) дава доволна слика за пазарот на трудот во време на пандемијата од Ковид-19?

Одговорот е НЕ.

Второто клучно прашање е дали непроменетата стапка на невработеност објавена од ДЗС дава доволна слика за пазарот на трудот во време на пандемијата од Ковид-19?

Одговорот е НЕ.

При интерпретацијата на бројките за невработеноста е неопходнен поширок поглед на пазарот на трудот и крајна внимателност од носителите на политиките.

Причините за тоа се следни:

Прво, точно е дека околу 16 илјади лица изгубиле работа регулирана со договор за вработување, односно 25 илјади лица било каква работна активност (вклучително и неформално вработување) во текот на пандемијата, што е 2-3% од вкупната вработеност. Тоа е во линија со наодите на Finance Think презентирани во Бриф за политиките бр. 41: Дали беше неопходна финансиската поддршка на фирмите за задржување на работните места во време на Ковид-19?, според кој се очекуваше и се потврди дека клучната владина анти-Ковид-19 мерка „14.500 МКД по вработен месечно“ ќе придонесе кон релативно (времено) задржување на вработеноста, со очекување дека и шокот од пандемијата е од времен карактер.

Второ, сепак, притисокот на пазарот на трудот не се сведува само на овие 16 односно 25 илјади лица кои изгубиле работа. Имено, на пазарот има постојан прилив на лица кои првпат се пријавуваат во АВРСМ. Тоа се вообичаено ученици и студенти кои завршуваат со своето школување и првпат се регистрираат на пазарот на труд (т.н. entrants). Во набљудуваниот период, бројот на овие лица бил околу 11 илјади, а во истиот период од 2019 бил околу 7 илјади, што имплицира дека тој притисок се зголемил за повеќе од 50%. Имено, овие лица се соочени со значајно зголемен ризик од ненаоѓање работа, поради што се пријавуваат како активни баратели на работа во АВРСМ, почесто од тоа што се пријавувале во нормални околности. Слика 2 укажува дека побарувачката на работна сила во вториот квартал, во најпогодените сектори, значајно се намалила, што е приближен приказ на тоа дека притисокот на пазарот на трудот за подолго останување во состојба на (регистрирана) невработеност се зголемил.

Трето, најкарактеристична е регистрираната активација на над 20 илјади лица, кои претходно ги немало во регистрацијата на АВРСМ. Причините за тоа што ги немало во регистрираната невработеност не се детално познати, но тоа се: i) лица кои изгубиле надеж дека АВРСМ ќе им помогне да најдат работа, но притоа останале подготвени да прифатат работа надвор од државниот систем на посредување; ii) лица кои имале повремена, привремена или хонорарна работа, iii) лица со неформална работа (работа во сива економија); како и iv) лица кои евентуално не биле присутни во државата; поради што ваквите под-групи ги немало ниту во регистрираната вработеност ниту во регистрираната невработеност при АВРСМ.

Дел од новорегистрираните невработени во АВРСМ се секако и де-факто пасивни, односно ниту бараат работа, ниту се спремни да почнат доколку им се понуди, но се пријавиле како активни баратели на работа со цел да се стекнат со некое друго право (како на пример, правото на користење платежна картичка за државна помош). На тоа укажува и фактот од официјалната статистика на ДЗС според кој во време на пандемијата настанало драстично фактичко пасивизирање на населението за нови 26.500 лица. Фактичката пасивизација е особено изразена кај лицата со пониско образование и кај жените, кои и почесто вработување наоѓаа во најпогодените сектори од кризата.

Тоа го потврдува и нашата публикација Квалитет на живот бр. 3: „Економските ефекти од корона-кризата“, во која документиравме дека при ударот на Ковид-19, 1/3 од лицата без работа изгубиле надеж дека ќе најдат.

Оттука, во моментов, главната грижа на пазарот на труд не се невработените во целина, туку лицата кои изгубиле надеж дека ќе најдат вработување, и поради што се откажале од барање работа; како и лицата кои првпат транзитираат од образование на пазарот на трудот. Тие лица треба да бидат во фокусот на носителите на политиките, барем на исто ниво како што во фокус се вработените во погодените компании.

Finance Think упатува апел до носителите на политиките во сферата на пазарот на трудот да посветат особена внимателност кај лицата кои првпат се пријавуваат или се враќаат во системот за државно посредување при вработување, иако тие фактички изгубиле надеж за наоѓање работа. Имено:

  • Од една страна, со цел оваа слика да не се изобличува, ја повикуваме Владата да не го користи критериумот за „активно барање работа“ при доделување државна помош на лица. За овие помошти доволен е критериумот за остварениот доход по која било основа во одреден период пред доделување на помошта;

 

  • Сепак, од друга страна, неопходна е активност на АВРСМ со која ќе се ограничи фактичката пасивизација на барателите на работа. Во таа насока, неопходно е да се подигне интензитетот и ефикасноста на мерките за побрзо вклучување во пазарот на труд и вработување, како на пример преку системот на профилирање и вкрстување со пазарната побарувачка, зголемување на издашноста на активните мерки за вработување, особено пак имајќи предвид дека во третиот квартал побарувачката за работна сила се врати скоро на пред-пандемиското ниво, иако со ризик од повторно опаѓање во четвртиот квартал.

ФТ Став бр. 48 за предизвиците на носителот на политиките во сферата на трудот и социјалната политика

Finance Think го честита изборот на новата Министерка за труд и социјална политика.

Изборот на новата Влада и Министерка за труд и социјална политика се случува во период кога економијата ги чувствува последиците од ширењето на коронавирусот Ковид-19 со силен интензитет. Според нашата Студија за политиките 30: Социјалните и економските ефекти од ковид-19 врз децата во Северна Македонија: Брза анализа и препораки за политиката, ефектот од пандемијата врз детската сиромаштија е проценет на 4 процентни поени (пораст од 29.3% на 33.3%), додека ефектот врз вкупната сиромаштија се очекува да биде од слична големина*. Истовремено, по децениското намалување, невработеноста забележува зголемување за над 15.000 лица помеѓу февруари и мај 2020**, иако според проценките од Finance Think (види Бриф за политиките бр. 41: Дали беше неопходна финансиската поддршка на фирмите за задржување на работните места во време на Ковид-19?), владините мерки за борба со економските ефекти од Ковид-19 спасиле околу 60.000 работни места од затварање.

Оттука, главниот предизвик за новата Министерка за труд и социјална политика е санирање на последиците од пандемијата врз животниот стандард на населението, со цел влошувањето на сиромаштијата, губањето на работните места и намалувањето на можностите за вработување да бидат што помали. Во таа насока, правците на дејствување на Министерката во следните домени се од клучно значење за пазарот на труд и системот на социјална заштита.

Прво, Владата се обврза на минимална плата од 20.000 денари во 2024 година. Ова е особено важно ако се има предвид дека моменталната минимална нето плата изнесува 14.928 денари, а нејзиното зголемување е во спротивност со моменталниот притисок на пазарот на труд во поглед на невработеноста. Дополнително, според нашата евалуација на изборните програми во социјалниот домен (види Квалитет на живот 4: „Може ли економијата да ги издржи економските изборни ветувања?“), минимална плата која е конзистентна со порастот на продуктивноста – за што повика и ММФ во Завршниот извештај од мисијата сврзана со Член 4 – во 2024 година изнесува 16.228 денари.

Второ, Владата се обврза на просечна плата од 34.000 денари во 2024 година. Иако, во моментот, пандемијата не предизвикува значајни негативни ефекти врз платите (види последен податок за плати), со исклучок на неколку дејности, а што веројатно во голема мера се должи на субвенционирањето на придонесите (види график), според нашите проекции, просечната плата во 2024 се очекува да достигне 30.961 денари. Според тоа, ја повикуваме Министерката да образложи врз кои основи ќе растат минималната и просечната плата во претстојниот период и дали Владата опстојува на предизборните износи.

Трето, консолидацијата на пензискиот систем е неопходно да продолжи по воспоставената патека од 2019 година, која беше прекината во 2020. Тоа подразбира дека пензиите ќе се усогласуваат со трошоците на живот, со цел одржување на животниот стандард на пензионерите. Предвиденото зголемување на минималната пензија на 10.700 денари ќе изврши неповолно влијание врз пензискиот дефицит, но ефектот нема да биде драстичен. Во секој случај, Министерката е неопходно да ја продлабочи дебатата за пензиската реформа во следните 5 години, во насока на корекциите кај повеќе параметри, како износот на пензиите, заменските стапки, висината на пензискиот придонес, возраста за пензионирање, итн., со цел на среден рок значајно да се зајакне одржливоста на пензискиот систем.

Четврто, реформата на системот на социјална помош и социјални услуги во периодот 2017-2019 година изврши позитивни ефекти врз социјалната заштита на ранливите категории граѓани (види Студија за политиките 31: Социјалните услуги во општините во Северна Македонија: Капацитет, ризици, потреби). Сепак, во оваа област остануваат неколку предизвици: 1. подобрување на таргетирањето на социјалната помош треба да биде перманентен процес, со цел таа да стигнува до оние на кои им е најпотребна, а со цел искоренување на апсолутната сиромаштија во земјата; 2. подигнувањето на системот за интегрирано управување со случај останува предизвик, главно во поглед на поврзувањето на Центрите за социјална работа и Центрите за вработување, со цел лица кои се во системот на социјална помош, а кои се работоспособни, да може побрзо, полесно и посоодветно да се активираат на пазарот на труд и да најдат вработување. Оваа функција на системот е особено важна во и по периодот на Ковид-19 криза, со оглед на растечкиот број лица кои остануваат без работа, и дел од кои ќе спаднат под системот на гарантирана минимална помош; 3. процесот на деинституционализација – еден од најуспешните скорешни процеси во сферата на социјалната политика – да се доведе до целосно заокружување.

Петто, кризата со Ковид-19 откри една слаба алка во системот на социјална заштита – осигурувањето во случај на невработеност. Според моменталното законско решение, право на паричен надомест од невработеност стекнуваат само лицата кои изгубиле работа по вина на работодавачот, но не и оние кои изгубиле работа по своја вина или кои спогодбено го напуштиле работното место. Дополнително, сегашната поставеност доделува помош за многу краток временски период и прелиминарните наоди*** покажуваат дека ефектите не се различни од нула. Посткризниот период треба да се искористи за ревизија на Законот за осигурување во случај на невработеност, со цел да се дизајнира решение кое ќе врши вистинска социјална заштита кај лица кои остануваат без работа, а истовремено нема да го дестимулира понатамошното барање работа ниту ќе поттикнува долги периоди на фрикциска невработеност. Во истата насока, претстојниот период треба да се искористи за реоценка на ефектите од активните мерки за вработување и нивно прилагодување кон променетите потреби и на работниците, на невработените лица, и на работодавачите како резултат на пандемијата.

Шесто, децата, младите и жените, да останат во фокусот на Министерката, како категории кои се сметаат за ризични и ранливи и на пазарот на труд и во социјалната заштита. Фокусот врз децата треба да биде ре-воспоставен, особено имајќи предвид дека нашата Студија за политиките 30: Социјалните и економските ефекти од ковид-19 врз децата во Северна Македонија: Брза анализа и препораки за политиката најде дека ниедна од мерките за справување со последиците од Ковид-19 не беше директно насочена кон децата. Кај младите, првенствено е потребно да се изврши ригорозно оценување на прелиминарно-позитивните ефекти од проектот „Гаранција за млади“, а потоа да се согледа дали е неопходно негово калибрирање кон условите зададени со Ковид-19. Кај жените, амбицијата за родова еднаквост во македонското општество треба да продолжи, првенствено преку дизајнирање нова Стратегија за родова еднаквост, а потоа и преку конкретен сет од мерки со кои таа ќе се поттикнува и негува. Некои неодамнешни придобивки – најзначајно, елиминирањето на суровиот родов јаз во платите (види график) и сведувањето на прилагодениот родов јаз во платите на само 8% во 2019 (види график) – неопходно е да се одржат.

* Finance Think работи на проценка на ефектите од Ковид-19 врз сиромаштијата во Северна Македонија и резултатите се очекува да се објават кон крајот на септември 2020.
** Податоците по мај 2020 не се достапни во време на објавување на овој ФТ Став.
*** Симулации на ефектите од надоместот во случај на невработеност, кои Finance Think ги изведе во МК-МОД Микросимулациски модел за даноци и надоместоци – се`уште необјавени.